Ο «πραγματικός σοσιαλισμός» έχει εφαρμοστεί και αποτέλεσε καταστροφή

16-02-2018

200 χρόνια μετά τον Μαρξ, κάθε νέα μαρξιστική έμπνευση αναγκάζει τους υπερασπιστές του να στραφούν ξανά και ξανά στην ίδια δικαιολογία, πως «ο πραγματικός σοσιαλισμός δεν εφαρμόστηκε σωστά».

Από την άποψη του καθάριου σοσιαλιστή, αν ένας νέος Λένιν ή ένας νέος Μάο ερχόταν και προσπαθούσαν σκληρότερα, τότε ο πραγματικός σοσιαλισμός τελικά θα μπορούσε να επιτύχει. Εξάλλου, όπως έγραψε πρόσφατα η σατιρική έκδοση The Onion, "ο Στάλιν ήταν μόλις μια εκκαθάριση μακριά από τη δημιουργία της κομμουνιστικής ουτοπίας".

Του Ryan McMaken – Απόδοση: Ευθύμης Μαραμής

Εισαγωγή

Η 5η Μαΐου 2018 σηματοδότησε τη 200ή επέτειο από τη γέννηση του Καρλ Μαρξ και παρότι έχει εμπνεύσει μια μεγάλη ποικιλία πολιτικών κινημάτων που έχουν προκαλέσει αμέτρητες καταστροφές στα ανθρώπινα δικαιώματα, ο Μαρξ εξακολουθεί να αποτελεί αντικείμενο θαυμασμού μεταξύ πολλών διανοουμένων και καλλιτεχνών. Ένα τέτοιο παράδειγμα είναι εμφανές στη νέα ταινία του Raoul Peck «Ο νεαρός Karl Marx» όπου ο Μαρξ απεικονίζεται ως ηθικός ριζοσπάστης με αξιέπαινη δίψα για δικαιοσύνη.

Η «καθαρή» σοσιαλιστική εμπειρία

Ευτυχώς για τον Μαρξ και τη φήμη του, ποτέ δεν απέκτησε προσωπικά τον έλεγχο των μηχανισμών οποιουδήποτε κράτους. Έτσι, το βρώμικο έργο της πραγματικής εφαρμογής της αναγκαίας «δικτατορίας του προλεταριάτου» αφέθηκε σε άλλους. Και εκείνοι που προσπάθησαν να φέρουν τον μαρξισμό στο φως της πρακτικής πραγματικότητας, γρήγορα διαπίστωσαν ότι ο εφαρμοσμένος μαρξισμός φέρνει φτώχεια και καταστροφή της ανθρώπινης ελευθερίας.
Ωστόσο, μετά από έναν αιώνα που χαρακτηρίστηκε από βάναυσα σοσιαλιστικά καθεστώτα βασισμένα σε διάφορες ερμηνείες των ιδεών του Μαρξ, η απόπειρα ξεπλύματος του Μαρξ βασίζεται συχνά στην ιδέα ότι ο «πραγματικός σοσιαλισμός δεν έχει δοκιμαστεί ποτέ». Δηλαδή, μια πραγματικά «καθαρή» σοσιαλιστική εμπειρία – όπως υποτίθεται ότι ήθελε ο Μαρξ – πάντα μολύνθηκε από την παρουσία αστικών ιδεών ή παρατεταμένων καπιταλιστικών συνηθειών που υφίστανται στον κρατικό μηχανισμό.

• Δείτε σχετικά: Σοσιαλισμός: η πηγή της ανόδου κάθε ολοκληρωτισμού

Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτού του είδους σκέψης, συναντάμε στην επιμονή του Noam Chomsky ότι το προφανώς σοσιαλιστικό καθεστώς στη Βενεζουέλα είναι, στην πραγματικότητα, «πολύ απομακρυσμένο από τον σοσιαλισμό». Και είναι επίσης αξιοσημείωτο το άρθρο του φιλόσοφου Slavoj Zizek του 2017 «Το πρόβλημα με την επανάσταση της Βενεζουέλας είναι ότι δεν έφτασε αρκετά μακριά» στον Βρετανικό «Guardian».
Κατά την άποψη του Ζίζεκ, φαίνεται ότι ο σοσιαλισμός μπορεί να λειτουργήσει εάν οι συνήθειες και τα έθιμα του status quo καταστραφούν τελείως και αντικατασταθούν από εντελώς νέους τρόπους σκέψης. Ή, όπως περιγράφει ο Ζίζεκ, τα παλιά γνωμικά (δηλαδή οι τρόποι σκέψης) πρέπει να αντικατασταθούν πλήρως από νέα γνωμικά. Για παράδειγμα:

«Οι ριζοσπαστικοί επαναστάτες, όπως ο Ροβεσπιέρος, αποτυγχάνουν επειδή απλώς θέτουν ένα διάλειμμα στο παρελθόν χωρίς να επιτύχουν στην προσπάθειά τους να επιβάλουν μια νέα σειρά εθίμων (αναλογιστείτε την απόλυτη αποτυχία της ιδέας του Ροβεσπιέρου να αντικαταστήσει τη θρησκεία με τη νέα λατρεία ενός ανώτερου όντος). Οι ηγέτες όπως ο Λένιν και ο Μάο πέτυχαν (για κάποιο χρονικό διάστημα, τουλάχιστον) γιατί εφηύραν νέα γνωμικά, πράγμα που σημαίνει ότι επέβαλαν νέα έθιμα που ρύθμιζαν την καθημερινή ζωή».

Έτσι, το πρόβλημα στη Βενεζουέλα δεν είναι ότι κατασχέθηκαν αμέτρητες ιδιωτικές επιχειρήσεις, καταστράφηκαν τα δικαιώματα ιδιοκτησίας και αμέτρητοι πολίτες στερήθηκαν τις βασικές ελευθερίες. Όχι, το πρόβλημα είναι ότι το καθεστώς της Βενεζουέλας ήταν υπερβολικά συντηρητικό και απέτυχε να εφαρμόσει μια πλήρη αποστασιοποίηση από το παρελθόν.

Αναπόφευκτη η βία στην εφαρμογή του Μαρξισμού

Αλλά πώς θα γίνει αυτή η αποστασιοποίηση από το παρελθόν; Η αλήθεια έγκειται στη γλώσσα που χρησιμοποιεί ο ίδιος ο Ζίζεκ. Περιλαμβάνει «την εφαρμογή ενός συνόλου εθίμων» και «την επιβολή νέων εθίμων». Αυτό, βεβαίως, είναι η γλώσσα του εξαναγκασμού και της βίας. Αυτά τα νέα «έθιμα» δεν θα έπρεπε να επιβληθούν, φυσικά, εάν οι άνθρωποι ήθελαν να τα υιοθετήσουν οικειοθελώς.
Από την άποψη του καθάριου σοσιαλιστή, αν ένας νέος Λένιν ή ένας νέος Μάο ερχόταν και προσπαθούσε σκληρότερα, τότε ο πραγματικός σοσιαλισμός τελικά θα μπορούσε να επιτύχει. Εξάλλου, όπως έγραψε πρόσφατα η σατιρική έκδοση The Onion, «ο Στάλιν ήταν μόλις μια εκκαθάριση μακριά από τη δημιουργία της κομμουνιστικής ουτοπίας».

Όσο και να φαίνεται υπερβολική μια τέτοια δήλωση, αυτή η ιδέα περιγράφει ριζικά τη νοοτροπία εκείνων που ισχυρίζονται ότι «ο σοσιαλισμός δεν εφαρμόστηκε σωστά». Αν θέλουμε να εφαρμοστεί ο σοσιαλισμός, πρέπει να γίνει κάτι για να απαλλαγούν οι άνθρωποι από την προσκόλλησή τους στην ιδιοκτησία, στην ιδιωτική περιουσία και από όλα τα άλλα έθιμα και ιδέες που μπερδεύονται στον δρόμο που οδηγεί στην σοσιαλιστική ουτοπία.

• Δείτε σχετικά: Ο σοσιαλισμός δεν εφαρμόστηκε σωστά;

Στην πράξη, αυτό σήμαινε πάντα τη χρήση της εξουσίας του κράτους για να εξαναγκαστούν οι άνθρωποι να ακολουθήσουν έναν νέο τρόπο ζωής. Επιπλέον, λόγω της οικονομικής πραγματικότητας, έχει επίσης σημάνει ότι, όσο περισσότερο εφαρμόζεται ο σοσιαλισμός, τόσο χαμηλότερο καθίσταται το βιοτικό επίπεδο. Αλλά – συνεχίζει το σκεπτικό – όσο οι σοσιαλιστές κεντρικοί σχεδιαστές συνεχίζουν να σφυρηλατούν και αρνούνται να υπονομευθούν από την καπιταλιστική σκέψη, τότε μπορεί να επιτευχθεί η σοσιαλιστική ουτοπία. Ναι, θα υπάρξουν πολλά δεινά στη διαδικασία, αλλά η τελική ανταμοιβή θα είναι εξαιρετικά υψηλή.
Αντιπροσωπευόμενη διαγραμματικά, η ιδέα μοιάζει με αυτό:

Τόσο ο Μαρξ όσο και ο Στάλιν παραδέχθηκαν ότι αυτό το δυστυχές «ενδιάμεσο στάδιο» αποτελούσε ένα πρόβλημα. Όπως σημειώνει ο Ludwig von Mises, ο Μαρξ έπρεπε ακόμη και να εφεύρει μια εξέλιξη δύο επιπέδων του σοσιαλισμού:

«Σε μια επιστολή, ο Καρλ Μαρξ διακρίνει ανάμεσα σε δύο στάδια του σοσιαλισμού: το κατώτερο προκαταρκτικό στάδιο και το ανώτερο στάδιο. Αλλά ο Μαρξ δεν έδωσε διαφορετικά ονόματα σε αυτά τα δύο στάδια. Στο ανώτερο στάδιο, είπε, θα υπάρχει τόσο μεγάλη αφθονία ώστε θα είναι δυνατόν να καθιερωθεί η αρχή «για όλους σύμφωνα με τις ανάγκες τους». Επειδή ξένοι επικριτές διαπίστωσαν διαφορές στο βιοτικό επίπεδο διαφόρων μελών των Σοβιέτ, ο Στάλιν έκανε μια διάκριση. Στο τέλος της δεκαετίας του ’20 θα δηλώσει ότι η κατώτερη φάση ήταν ο «σοσιαλισμός» και το ανώτερο στάδιο ήταν ο «κομμουνισμός». Η διαφορά ήταν ότι στο κατώτερο σοσιαλιστικό στάδιο υπήρχε ανισότητα στον διαμερισμό ανάμεσα στα διάφορα μέλη των ρωσικών Σοβιέτ. Η ισότητα θα επιτευχθεί μόνο στο μεταγενέστερο κομμουνιστικό στάδιο».

Μερικός καπιταλισμός vs μερικού σοσιαλισμού

Σημειώστε, ωστόσο, ότι ο καπιταλισμός δεν έχει ανάλογο πρόβλημα. Αν πάρουμε μια μέση παρεμβατική οικονομία και αρχίσουμε να εφαρμόζουμε μερικώς μεταρρυθμίσεις ελεύθερης αγοράς, αυτό θα προκαλέσει την κατάρρευση της οικονομίας;
Σίγουρα όχι. Στην πραγματικότητα, όπου κοιτάζουμε και βλέπουμε μια σχετικά λιγότερο σοσιαλιστική οικονομία, τόσο λιγότερη φτώχεια και περισσότερη ευημερία βρίσκουμε.

Ιστορικά, αυτό είναι προφανές. Οι χώρες που αγκάλιασαν το ελεύθερο εμπόριο, την εκβιομηχάνιση και τις μεθόδους των οικονομιών της αγοράς από νωρίς, είναι οι πλουσιότερες οικονομίες σήμερα. Το συναντάμε επίσης στην περίπτωση της μεταπολεμικής Ευρώπης, όπου οι οικονομίες σχετικά φιλικές προς την αγορά, όπως αυτές στη Γερμανία και το Ηνωμένο Βασίλειο, είναι πλουσιότερες και έχουν υψηλότερο βιοτικό επίπεδο από τις πιο σοσιαλιστικές οικονομίες της νότιας Ευρώπης – όπως η Ελλάδα και η Ισπανία . Αυτό ισχύει ακόμη και για τις σκανδιναβικές χώρες, όπως η Σουηδία, η οποία, όπως σημείωσε ο Per Bylund, οικοδόμησε ιστορικά τον πλούτο της με ένα σχετικά laissez-faire καθεστώς.

• Δείτε σχετικά: Η ελευθερία της αγοράς μπορεί να μειώσει τη φτώχεια και όχι το κράτος

Βλέπουμε αυτό το φαινόμενο στην πράξη στις συγκρίσεις μεταξύ Δυτικής Γερμανίας και Ανατολικής Γερμανίας. Στη Δυτική Γερμανία, μετά τις φιλικές προς την αγορά μεταρρυθμίσεις ύστερα από τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, ακολούθησε μια περίοδος τεράστιας οικονομικής ανάπτυξης – με μόνο μερικές τέτοιες μεταρρυθμίσεις. Με την κατάργηση των ελέγχων των τιμών και άλλων περιορισμών που επέβαλε η κυβέρνηση στην οικονομία, η οικονομία της Γερμανίας απογειώθηκε, ενώ οι περισσότερο σοσιαλιστικές οικονομίες – όπως εκείνη που επικρατούσε τότε στο Ηνωμένο Βασίλειο – ήταν πιο στάσιμες.
Προφανώς, στην περίπτωση της Γερμανίας, το δυτικογερμανικό κράτος δεν υιοθέτησε τον «καθαρό» καπιταλισμό. Απλώς υιοθέτησαν σχετικά περισσότερο laissez-faire. Και η οικονομία επεκτάθηκε. Στην πραγματικότητα, σύμφωνα με τον Hans Sennholz, το δυτικογερμανικό κράτος μάλλον τυχαία έμπλεξε σε μεταρρυθμίσεις φιλικές προς την ελεύθερη αγορά. Και όμως, αποκαλούμε σήμερα τα αποτελέσματα αυτά ως «το γερμανικό οικονομικό θαύμα».

Άλλα παραδείγματα μπορούν να βρεθούν σε όλη την Ανατολική Ευρώπη και τη Λατινική Αμερική. Όπου οι αγορές είναι πιο ελεύθερες σχετικά, τόσο υψηλότερο είναι το βιοτικό επίπεδο και τόσο μεγαλύτερη είναι η οικονομική ανάπτυξη. Οι καπιταλιστές δεν αναγκάζονται να καταφεύγουν σε δικαιολογίες για το ότι «ο πραγματικός καπιταλισμός δεν έχει δοκιμαστεί ποτέ» – παρόλο που ξεκάθαρα ελεύθερες αγορές δεν υπήρξαν πουθενά.

Συμπέρασμα

200 χρόνια μετά τον Μαρξ, κάθε νέα μαρξιστική έμπνευση αναγκάζει τους υπερασπιστές του να στραφούν ξανά και ξανά στην ίδια δικαιολογία: «Ο Μαρξισμός δεν εφαρμόστηκε σωστά». Κάποιος μπορεί μόνο να ελπίζει ότι μετά από 200 χρόνια, ίσως τα παρατήσουν.

***

Άρθρο δημοσιευμένο αρχικά στην ιστοσελίδα του Ινστιτούτου Ludwig von Mises: «Real Socialism» Has Indeed Been Tried — And It’s Been a Disaster