Μια απίστευτη ιστορία επιτυχίας

Παντελής Καψής  11-1-2018


Αν έπρεπε και μπορούσα να συστήσω ένα βιβλίο για το 2018 τότε αυτό σίγουρα θα ήταν «Η μεταμόρφωση της Ελλάδας μετά τον Β. Παγκόσμιο Πόλεμο» του WilliamMcNeill. Γραμμένο στα μέσα της δεκαετίας του 70, αποτελεί μια μελέτη για το πώς η Ελλάδα μετεξελίχθηκε μέσα σε λίγες δεκαετίες από μια αγροτική χώρα σε μια σύγχρονη οικονομία με χαρακτηριστικά που προσομοιάζουν στις Δυτικές οικονομίες αλλά και ιδιαιτερότητες που προκύπτουν από την ιστορία όπως και από την ταχύτητα των αλλαγών.

Η Ανάπτυξη που επιτεύχθηκε, σημειώνει στο συμπερασματικό του κεφάλαιο ο McNeill, «πρέπει να αντιμετωπιστεί ως μια απίστευτη ιστορία επιτυχίας» από την σκοπιά της ικανοποίησης των ανθρώπινων επιθυμιών και φιλοδοξιών. Παρατήρηση ασφαλώς χρήσιμη σε μια εποχή που ο μηδενισμός του παρελθόντος αποτελεί ένα βολικό όχημα για να δικαιολογηθούν πολιτικές που στην πραγματικότητα διαιωνίζουν τις παθογένειες του χθες.



Η μελέτη του McNeill έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον για πολλούς λόγους. Κατ’ αρχήν ο ίδιος ο συγγραφέας είναι ένας από τους κορυφαίους ιστορικούς του 20ου αιώνα. Η προσωπική μου επαφή με το έργο του ήταν πριν από χρόνια, όταν σε ένα αφιέρωμά του ο Economist, χαρακτήρισε το βιβλίο του «TheriseoftheWest» σαν ένα από τα τρία πιο σημαντικά ιστορικά έργα που έχουν γραφτεί μεταπολεμικά. Όμως παράλληλα με αυτού του είδους μεγάλης κλίμακας ιστορικά έργα, ο McNeill απέκτησε και μια μοναδική γνώση για την Ελλάδα. 

Ήρθε πρώτη φορά στην δεκαετία του 40, προκειμένου να γράψει μια έκθεση για την κατάσταση στην χώρα εν όψει της έναρξης της αμερικανικής βοήθειας. Επισκέφθηκε χωριά και από τις δύο πλευρές, ελεγχόμενα δηλαδή και από τον εθνικό στρατό αλλά και από τους αντάρτες, προκειμένου να έχει καλύτερη εικόνα. Επανήλθε στα μέσα της δεκαετίας του 50 προκειμένου να κάνει μια αποτίμηση της αποτελεσματικότητας της βοήθειας και ήρθε πάλι στα μέσα της δεκαετίας του 60. 

Έτσι όταν το 1977 έγραψε το βιβλίο είχε μια πολύ καλή εικόνα των αλλαγών με την αντικειμενικότητα μάλιστα που επιτρέπει η απόσταση. Φρόντισε μάλιστα να μην περιοριστεί σε μια γενική γνώση αλλά να παρακολουθήσει έξη συνολικά χωριά, προκειμένου να καταγράψει συγκεκριμένα και σε επίπεδο της τοπικής κοινωνίας, τον μετασχηματισμό των παραδοσιακών σχέσεων τόσο στην οικονομία όσο και στην κοινωνία και την οικογένεια.

Η πιο ενδιαφέρουσα ίσως ιδέα του βιβλίου, που θα μπορούσε να είναι και η κεντρική του ιδέα, πιστεύω πώς είναι ότι στην Ελλάδα, η ταχύτητα των αλλαγών στις δεκαετίες του 50 και του 60 σήμαινε πώς στην πραγματικότητα με την αστυφιλία, οι εσωτερικοί μετανάστες μετέφεραν τις νοοτροπίες και τις συμπεριφορές του χωριού στην πόλη. Ένας τρόπος ζωής που είχε στον πυρήνα του την οικογένεια με τις συγγενικές της σχέσεις και τις κουμπαριέςκαι θεωρούσε όλους τους τρίτους δυνάμει αντιπάλους, προσαρμόστηκε ιδανικά για να αντιμετωπίσει την εχθρική κρατική γραφειοκρατία μέσα από ένα πελατειακό σύστημα όπου και πάλι οι προσωπικές σχέσεις ήταν το διαβατήριο για την επιβίωση. Αυτό το μοντέλο που έδινε βάρος στην (οικογενειακή) οικονομική επιτυχία, επέτρεψε την εύκολη προσαρμογή των μεταναστών στις πόλεις, δημιουργώντας ένα δίκτυο υποστήριξης και εκμεταλλευόμενο τις ευκαιρίες που παρουσιάζονταν, στα πλαίσια αυτού που αποκαλεί ο Στάθης Καλύβας στον πρόλογο του βιβλίου, «μικρή επιχειρηματικότητα». 

Ένα οικονομικό μοντέλο για το οποίο ήταν ήδη προετοιμασμένοι, καθώς στο χωριό, κριτήριο της επιτυχίας ήταν η εμπορική ικανότητα, η ικανότητα δηλαδή να κλείνουν αποδοτικές συμφωνίες είτε για να πουλήσουν το προϊόν τους είτε για να πουλήσουν την εργασία τους. Ταυτόχρονα ωστόσο ένα τέτοιο μοντέλο,αποτέλεσε τροχοπέδη στη δημιουργία ενός σύγχρονου κράτους που λειτουργεί με βάση απρόσωπους κανόνες που ισχύουν για όλους. Το να μην στηρίξεις τους δικούς σου ανθρώπους, σημειώνει χαρακτηριστικά ο McNeill, θεωρείται«ανήθικο» στα πλαίσια αυτής της παραδοσιακής νοοτροπίας. Μπορεί να μας αρέσει να ρίχνουμε τις ευθύνες στην τουρκοκρατία για ορισμένες συμπεριφορές μας, οι ρίζες πολλών προβλημάτων μας ωστόσο είναι πιο κοντά μας.
Ο McNeillπάντως επισημαίνει ότι αυτή η πρακτική πλευρά της ελληνικής ιδιοσυγκρασίας έχει και το αντίθετό της, την ρομαντική- ηρωική που όταν εκδηλώνεται μπορεί να οδηγήσει σε ξαφνικές ανατροπές κατεστημένων αντιλήψεων και πρακτικών. 

Σε προσωπικό επίπεδο αυτή φαίνεται με τον τρόπο για παράδειγμα που ένας φτωχός αγρότης μπορεί να προσφέρει το υστέρημά του σε έναν ξένο στα πλαίσια μιας «απερίσκεπτης φιλοξενίας» όπως την αποκαλεί ο McNeill. Σε συλλογικό επίπεδο πάλι, ο ηρωικός χαρακτήρας εκδηλώθηκε, για παράδειγμα, στο αλβανικό μέτωπο, όταν ο ελληνικός στρατός πέτυχε νίκες που κανείς, ούτε στην Ελλάδα ούτε έξω δεν περίμενε. Το «απρόβλεπτο» είναι κι αυτό μέρος της ιδιοσυγκρασίας μας, με θετικά αλλά και αρνητικά αποτελέσματα.

Θα ήταν λάθος πάντως να περιορίσω το ενδιαφέρον του βιβλίου μόνο σε αυτή την ιδέα. Ο McNeill διατυπώνει μια σειράν από πρωτότυπες παρατηρήσεις σχετικά με την ελληνική ιστορία. Σημειώνει για παράδειγμα την ανατροπή που έφερε η Κατοχή στο μοντέλο της οικονομίας των ορεινών χωριών τα οποία ήταν ελλειμματικά στην παραγωγή των αναγκαίων για την επιβίωση τροφίμων. Αυτό αναπληρωνόταν με την εποχική μετανάστευση των ανδρών η οποία διακόπηκε το 1941. Έτσι τα χωριά βρέθηκανσε συνθήκες απόλυτης ένδειας, με ένα πλεόνασμα ανδρών που αποτέλεσαν και την μαγιά του αντάρτικου. Κάτι που ήταν άλλωστε μέσα στην παράδοσή τους αφού παραδοσιακά, όταν δεν έβρισκαν άλλο τρόπο, αποσπούσαν με την βία τα προς το ζειν από τα πιο εύφορα πεδινά χωριά. Πρόκειται για μια προσέγγιση που βέβαια βάζει σε δεύτερη μοίρα τον ρόλο της ιδεολογίας στην απήχηση που είχε ο ΕΛΑΣ.Αντίθετα στα πιο πλούσια πεδινά χωριά, η στάση των αγροτών ήταν πολύ πιο επιφυλακτική.

Εξαιρετικό ενδιαφέρον έχει και η περιγραφή της ελληνικής κοινωνίας στην δεκαετία του 70, όταν οι δεσμοί στην οικογένεια παραμένουν ισχυροί, έχουν αρχίσει ωστόσο να φαίνονται και αντίρροπες δυνάμεις που κατά τον McNeill μπορεί να αποτελέσουν την βάση, μελλοντικά, για έναν αριστερό η δεξιό εξτρεμισμό, αν και «στην πράξη η διαφορά θα είναι μάλλον αμελητέα», όπως λέει. Δύο παράγοντες πάντως οι οποίοι κατά τον McNeill θα μπορούσαν να απειλήσουν την ανάπτυξη, η ανάμειξη και πάλι του στρατού στην πολιτική ή ένας πόλεμος με την Τουρκία, δεν έχουν μέχρι στιγμής τουλάχιστον επιβεβαιωθεί. Μπορούμε να τους αγνοήσουμε όπως και μερικές ανακρίβειες του βιβλίου που όμως δεν μειώνουν καθόλου την αξία του.

Πηγή: http://www.skai.gr/news/opinions/article/364283/mia-apisteuti-istoria-epituhias/#ixzz54H9MyM00
Follow us: @skaigr on Twitter | skaigr on Facebook