Πάλι για τον εθνικισμό

Tου Θανου Bερεμη*
Με την ευκαιρία των τηλεοπτικών επεισοδίων του «1821» η συζήτηση για τον χαρακτήρα του ελληνικού εθνικισμού μάς θυμίζει τη μεγάλη ποικιλία των εθνικιστικών κινημάτων που εμφανίστηκαν στην ιστορία των εθνών. Σε κάθε έθνος-κράτος η εθνική ιδεολογία παρουσιάζει ιδιαιτερότητες που την ξεχωρίζουν από τις άλλες.
Ο αγγλικός εθνικισμός ο οποίος είναι, ίσως χάρη στην Ελισάβετ τη Μεγάλη, ο πιο πρώιμος της Ευρώπης, αποκτά από νωρίς χαρακτηριστικά που επιτρέπουν στον Σαίξπηρ να μιλάει με υπερηφάνεια για το ανυπότακτο πνεύμα των Αγγλων και την ελεύθερη πατρίδα τους. Οταν η αναχρονιστική για τους Αγγλους απολυταρχία των Στιούαρτ απείλησε τις κατακτημένες ελευθερίες τους, ο «λαός αυτός από μαγαζάτορες» (όπως τους αποκαλούσε αργότερα περιφρονητικά ο Ναπολέων) ξεσηκώθηκε κατά του αλαζόνα Καρόλου I και τον εξετέλεσε. Ο Πουριτανός ιδρυτής του βραχύβιου αβασίλευτου καθεστώτος, Ολιβερ Κρόμγουελ, θεώρησε τον αγγλικό εμφύλιο ως πόλεμο ανάμεσα στο «στέμμα και το έθνος». Η αναίμακτη αποπομπή του τελευταίου βασιλέα από τη δυναστεία των Στιούαρτ, το 1688, βασίστηκε στα απαράγραπτα δικαιώματα του ανθρώπου. Χάρη στον πατέρα του φιλελευθερισμού, Τζον Λοκ, οι Βρετανοί ανακάλυψαν τα ανθρώπινα δικαιώματα και τη νομιμότητα της επαναστατικής τους ενέργειας, εκατό χρόνια πριν από τους Γάλλους (1789).

Συνηθίζουμε να ταυτίζουμε τη γέννηση του εθνικισμού με την έκρηξη της μεγαλύτερης από όλες τις επαναστάσεις· της Γαλλικής. Μολονότι προηγείται η Αμερικανική κατά δεκατρία χρόνια, η κοινωνική ανατροπή που συντελέστηκε στη Γαλλία του 1789 είναι χωρίς προηγούμενο στην ιστορία της ανθρωπότητας. Οι επαναστατημένοι έποικοι της Αμερικής απαρνήθηκαν την αγγλική τους εθνότητα μαζί με την αφοσίωση στο αγγλικό στέμμα και υιοθέτησαν ένα ιταλικό όνομα για να κατασκευάσουν μια ιστορία, χωρίς παρελθόν, αλλά με ελπιδοφόρο μέλλον. Διατήρησαν ωστόσο και τον προτεσταντικό τους ατομικισμό και τις ελευθερίες του κοινωνικού τους καθεστώτος. Ο σημερινός αμερικανικός εθνικισμός εξακολουθεί να θρησκεύεται και να μην έχει ιστορική μνήμη πριν από τις 4 Ιουλίου του 1776.
Οι Γάλλοι της 14ης Ιουλίου του 1789 απέκτησαν ένα νέο στοιχείο που νομιμοποιούσε την πολιτική τους εξουσία. Το γαλλικό έθνος αντικατέστησε την ελέω Θεού μοναρχία. Ο εθνικισμός τους βασίστηκε αρχικά στον διαφωτισμό και ήταν εδαφικός και πολιτικός. Ο ιδιαίτερος πολιτισμός αλλά και το αίμα και η φυλετική ανωτερότητα αποτέλεσαν ανακαλύψεις ενός έθνους χωρίς ενιαία τότε σύνορα και χωρίς μοναδική πολιτική εξουσία: του γερμανικού έθνους. Την υστέρηση αυτή των Γερμανών σε ενιαία επικράτεια και κεντρική εξουσία θα πλήρωνε πολύ αργότερα ακριβά η Ευρώπη. Με την ταπεινωτική ήττα τους από τους Πρώσους το 1871, οι Γάλλοι θα υιοθετήσουν ακέραιο τον μισαλλόδοξο εθνικισμό των αντιπάλων τους.
Ο ρομαντικός γερμανικός εθνικισμός είχε απήχηση σε βαλκανικά νεοσύστατα έθνη-κράτη, αλλά δεν άγγιξε, ευτυχώς, τον ελληνικό εθνικισμό της εποχής. Ο ημέτερος ρομαντικός ιστορικός και ανάδοχος του ελληνικού εθνικισμού, Κωνσταντίνος Παπαρρηγόπουλος, θεμελίωσε την ιδιαιτερότητα των Ελλήνων στον πολιτισμό και όχι στην καθαρότητα του αίματός τους που αναζητούσε ο Ιάκωβος Φίλιππος Φαλμεράγιερ. Ο Παπαρρηγόπουλος πίστευε ότι όλα τα έθνη αποτελούν πρόσμειξη λαών, γεγονός που συνιστούσε και εγγύηση βιολογικής υγείας. Το γιατί οι σημερινοί (αδιάβαστοι ως επί το πλείστον) υπέρμαχοι της ελληνικής καθαρότητας αγνοούν τα βασικά συστατικά στην πράξη γέννησης του ελληνικού εθνικισμού, είναι μια άλλη μεγάλη ιστορία.
Ο τελευταίος από τους εθνικισμούς των μεγάλων δυνάμεων της Ευρώπης είναι ο ρωσικός. Χαρακτηρίζεται ακόμα από έναν βαθύ μυστικισμό και υπαγορεύεται από την πολιτική εξουσία και όχι τη λαϊκή του βάση. Η επιβολή της χρήσης της ρωσικής γλώσσας σε μια πολυεθνική αυτοκρατορία υπήρξε έργο του πιο συντηρητικού από τους Ρώσους ηγεμόνες, του τσάρου Αλέξανδρου ΙΙΙ (1881-94). Η επιβεβλημένη εκ των άνω αυτή ταυτότητα δεν είναι η τελευταία στη ρωσική ιστορία.
Κάθε έθνος διαμορφώνει τον εθνικισμό του κατά τις ιστορικές του καταβολές και τις εξελίξεις που προστίθενται σ’ αυτές. Δεν αποτελεί συνεπώς ο εθνικισμός μια στατική κατάσταση που δεν μεταβάλλεται μέσα στα χρόνια. Στάση θα υπάρξει στην Ιστορία μόνο αν τελειώσουν αυτοί που τη δημιουργούν.
* Ο κ. Θάνος Βερέμης είναι ομότιμος καθηγητής Πολιτικής Ιστορίας του Πανεπιστημίου Αθηνών.