Οταν η Κρήτη ενώθηκε με τη μαμά Ελλάδα

07.12.2014

^-AΕίναι 1η Δεκεμβρίου 1913, αλλά αυτή η Κυριακή στην Κρήτη είναι ζεστή και ηλιόλουστη, όπως και οι καρδιές των ανθρώπων. Η ένωση της Μεγαλονήσου με τη μητέρα Ελλάδα κηρύσσεται πανηγυρικά, σε επίσημη τελετή, με την παρουσία πλήθους κόσμου, του βασιλιά Κωνσταντίνου και του πρωθυπουργού Ευ. Βενιζέλου. «Από του Νικηφόρου Φωκά του εκδιώξαντος εκ Κρήτης τους Αραβας πρώτην φοράν Ελλην βασιλεύς αποβιβάζεται εις την νήσον» γράφει η «Εστία» της εποχής.

 Είναι 1η Δεκεμβρίου 1913, αλλά αυτή η Κυριακή στην Κρήτη είναι ζεστή και ηλιόλουστη, όπως και οι καρδιές των ανθρώπων. Η ένωση της Μεγαλονήσου με τη μητέρα Ελλάδα κηρύσσεται πανηγυρικά, σε επίσημη τελετή, με την παρουσία πλήθους κόσμου, του βασιλιά Κωνσταντίνου και του πρωθυπουργού Ευ. Βενιζέλου. «Από του Νικηφόρου Φωκά του εκδιώξαντος εκ Κρήτης τους Αραβας πρώτην φοράν Ελλην βασιλεύς αποβιβάζεται εις την νήσον» γράφει η «Εστία» της εποχής.

Οι γηραιοί αγωνιστές Αναγνώστης Μάντακας, 94 χρονών, με ενεργή συμμετοχή στην Επανάσταση του 1841, και Χατζή Μιχάλης Γιάνναρης, 81 χρονών, πρωτεργάτης του μεγάλου ξεσηκωμού του 1866-69, ανεβαίνουν συγκινημένοι στον πυργίσκο και υψώνουν την ελληνική σημαία στον ιστό, στο Φρούριο Φιρκά, στα Χανιά, εκεί απ' όπου την είχαν κατεβάσει βιαίως οι άνδρες των Μεγάλων Δυνάμεων το 1909, όταν και τότε οι Κρήτες προσπάθησαν να την υψώσουν ώστε να θεωρηθεί γεγονός τετελεσμένο η ένωση. Αυτήν τη φορά, όμως, κανένας δεν ζητά την υποστολή της. Οι δύο γηραιοί πολεμιστές κατεβαίνουν από τον πυργίσκο, πρώτος ο Μάντακας, υποβασταζόμενος από τον γενικό διοικητή του νησιού Ρούφο, πιο πίσω ο Χατζημιχάλης Γιάνναρης, με τα λευκά γένια του. Στο τελευταίο σκαλοπάτι δέχονται τα συγχαρητήρια των επισήμων. Στο ίδιο σημείο όπου άλλοτε υψωνόταν η τουρκική σημαία στήνεται η μαρμάρινη επιγραφή: «ΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΙΑ ΕΝ ΚΡΗΤΗ - 1669-1913 - ΗΤΟΙ 267 ΕΤΗ, 7 ΜΗΝΕΣ, 7 ΗΜΕΡΑΙ - ΕΤΗ ΑΓΩΝΙΑΣ».

Βέβαια, η μαρμάρινη επιγραφή περιγράφει μόνο το ένα μέρος της ιστορίας. Η τελετή αυτή σήμανε και το τέλος ενός μοναδικού ιστορικού φαινομένου: Από το 13ο αιώνα έως τις αρχές του 20ού, οι Κρήτες πολέμησαν ακατάβλητα για την ελευθερία τους, από το 1204 έως το 1669, εναντίον των Ενετών και έπειτα εναντίον των Τούρκων. «Είκοσι επτά μεγάλες ή μικρότερες επαναστάσεις σημειώνονται την περίοδο της Ενετοκρατίας. Από το 1645, όταν οι Τούρκοι κατέλαβαν τα Χανιά, έως το 1898 μετράμε 12 επαναστάσεις και κινήματα... Ανώνυμοι και επώνυμοι Κρήτες αγωνιστές οργάνωναν ένοπλη αντίσταση στους κατακτητές (Ρωμαίους, Αραβες, Βενετούς, Τούρκους). Ετσι διαμορφώθηκε ο τύπος του Κρητικού επαναστάτη, που είχε τα λημέρια του στα ορεινά χωριά και στις δύσβατες κρητικές μαδάρες: γενναίος, καρτερικός, οξύνους» (Κώστας Φουρναράκης, «Η πορεία προς την Ενωση της Κρήτης με την Ελλάδα»).

Οι πρώτες επαναστάσεις

Σημαντικός σταθμός στην πορεία προς την Ένωση αποτελεί η μεγάλη Κρητική Επανάσταση του 1866-69, αποτέλεσμα της απροθυμίας της Πύλης να εφαρμόσει στην Κρήτη τις ευνοϊκές για τους χριστιανούς μεταρρυθμίσεις του Χάτι Χουμαγιούν, τις οποίες αναγκάστηκε να υιοθετήσει ο σουλτάνος μετά τον Κριμαϊκό Πόλεμο (1853-56). Το Ολοκαύτωμα του Αρκαδίου, η ανατίναξη των πολιορκημένων από τους Τούρκους στη μονή το 1866 ευαισθητοποίησε ακόμη και τη διεθνή κοινή γνώμη και, εν τέλει, το αποτέλεσμα ήταν η συγκρότηση του Οργανικού Νόμου, ο οποίος θέσπιζε τη μερική εξίσωση χριστιανών και μουσουλμάνων - νόμου, όμως, που οι κυρίαρχοι Οθωμανοί καταπατούσαν συνεχώς.

Ο Ρωσοτουρκικός Πόλεμος του 1877-78 αποτέλεσε την αφορμή για νέα επανάσταση. Μετά την ήττα της στον πόλεμο και υπό την πίεση της επανάστασης, η Τουρκία υπέγραψε τη Σύμβαση της Χαλέπας, τον Οκτώβριο του 1878, που προέβλεπε, μεταξύ άλλων, τον διορισμό γενικού διοικητή της Κρήτης, ο οποίος θα μπορούσε να ήταν χριστιανός, και τη δημιουργία Γενικής Συνέλευσης, αποδίδοντας ουσιαστικά ένα ημιαυτόνομο καθεστώς στο νησί. Ταυτόχρονα ωστόσο σηματοδότησε την εμφάνιση έντονων αντιπαραθέσεων μεταξύ των εμφανιζόμενων πολιτικών δυνάμεων της εποχής: του συντηρητικού κόμματος των Καραβανάδων και των προοδευτικών Ξυπόλητων. Μετά τις εκλογές του 1888, που κέρδισαν οι Ξυπόλητοι, το κόμμα των Καραβανάδων κατέθεσε ψήφισμα, με το οποίο κήρυττε την ένωση με την Ελλάδα, πυροδοτώντας νέα επανάσταση. Οι Οθωμανοί αντέδρασαν με την επιβολή στρατιωτικού νόμου και την ανάκληση των διατάξεων της Σύμβασης της Χαλέπας. Τα χρόνια που ακολούθησαν την κατάπνιξη της επανάστασης, από το 1890 έως το 1895, θυμίζουν την περίοδο της πιο σκληρής Τουρκοκρατίας του παρελθόντος.

Ετσι, το 1895 συστήνεται η Μεταπολιτευτική Επιτροπή με σκοπό την επαναφορά σε ισχύ της Σύμβασης της Χαλέπας. Στο πλαίσιο της επιτροπής, ο ιδρυτής της Μανούσος Κούνδουρος υπέβαλε σχετικό υπόμνημα στις Μεγάλες Δυνάμεις. Η επανάσταση που ξέσπασε και οι ωμότητες των Τούρκων εναντίον του χριστιανικού πληθυσμού στο Ηράκλειο και στα Χανιά οδήγησαν τις Δυνάμεις να επιβάλουν τον νέο Οργανισμό Κρήτης, ο οποίος σήμαινε την παραχώρηση ακόμη περισσότερων προνομίων.

Παρ' όλ' αυτά, η κατάσταση στο νησί δεν ησύχασε. Καθώς οι Τούρκοι, τον Ιανουάριο του 1897, πυρπόλησαν την Επισκοπή και τη χριστιανική συνοικία των Χανίων, η κυβέρνηση Δεληγιάννη απέστειλε στο νησί τον στρατηγό Τ. Βάσσο με 1.500 στρατιώτες για να κηρύξει την ένωση. Αντιμέτωπους βρήκε όχι μόνο τους Τούρκους, αλλά και τις Μεγάλες Δυνάμεις, οι οποίες κατέλαβαν από κοινού τις μεγάλες πόλεις του νησιού και βομβάρδισαν το στρατόπεδο των επαναστατών με τον στόλο τους. Υπό την αντίδραση της διεθνούς κοινής γνώμης και τις επιτυχίες της επανάστασης, οι Δυνάμεις προώθησαν ένα καθεστώς αυτονομίας υπό την επιτήρησή τους. Ακολούθησαν ο αποκλεισμός των κρητικών παραλίων από τις Μεγάλες Δυνάμεις και το ξέσπασμα του ατυχούς Ελληνοτουρκικού Πολέμου του 1897. Κατόπιν τούτου, οι Κρητικοί αναγκάστηκαν τελικά να αποδεχτούν το προτεινόμενο από τις Δυνάμεις καθεστώς. Και ενώ προετοιμαζόταν το έδαφος για την εφαρμογή των συμφωνημένων, τον Αύγουστο του 1898, οι Τούρκοι επιδόθηκαν σε ανεξέλεγκτες βιαιοπραγίες στο Ηράκλειο. Το γεγονός αυτό επέσπευσε τις εξελίξεις: Οι Δυνάμεις πίεσαν για την αποχώρηση του τουρκικού στρατού από το νησί, που ολοκληρώθηκε τον Νοέμβριο του 1898. Ετσι, 230 χρόνια μετά την κατάληψη της Κρήτης, η τουρκική κατοχή του νησιού ουσιαστικά τερματίζεται.

Το μεταβατικό στάδιο (της Πολιτείας) με τις Μεγάλες Δυνάμεις να ζητούν την υποστολή της ελληνικής σημαίας

Η Κρητική Πολιτεία αποτελεί το μεταβατικό στάδιο πριν την από ένωση. Πρώτος ύπατος αρμοστής αναλαμβάνει ο πρίγκιπας Γεώργιος. Η επιθυμία του πρίγκιπα, όμως, να χειριστεί μόνος του το κρητικό ζήτημα και ο απολυταρχικός τρόπος διακυβέρνησής του τον οδηγούν σε σύγκρουση με τον Βενιζέλο, ανερχόμενο τότε πολιτικό, μετά τη διάκρισή του κατά την επανάσταση του 1897. Στις 10 Μαρτίου 1905, ο Βενιζέλος -μαζί με τους Κωνσταντίνο Φούμη και Κωνσταντίνο Μάνο- κηρύσσει το επαναστατικό κίνημα στο χωριό Θέρισο Χανίων. Καθώς η επανάσταση εξαπλώνεται σε όλο το νησί και ύστερα από διαπραγματεύσεις με τις Μεγάλες Δυνάμεις, οι τελευταίες αποδέχτηκαν τα αιτήματα των επαναστατών και παραχώρησαν, μάλιστα, στον βασιλιά των Ελλήνων το δικαίωμα να διορίζει τον ύπατο αρμοστή. Ο πρίγκιπας Γεώργιος παραιτείται και αποχωρεί από το νησί, τον Σεπτέμβριο του 1906, με το πλοίο «Ψαρά», το ίδιο που μεταφέρει στην Κρήτη τον νέο ύπατο αρμοστή Αλέξανδρο Ζαΐμη.

Υπό τον Ζαΐμη ψηφίζεται νέο Σύνταγμα και η οικονομία ανακάμπτει. Μετά και τη συγκρότηση κρητικής πολιτοφυλακής, από τον Ιούλιο του 1907, αποχωρούν σταδιακά και τα στρατεύματά των Δυνάμεων. Στις 22 Σεπτεμβρίου του 1908, τα μεσάνυχτα, με αφορμή τις νέες εδαφικές ανακατανομές στα Βαλκάνια και ενώ ο ύπατος αρμοστής Αλ. Ζαΐμης απουσιάζει σε διακοπές στην Αίγινα, οργανώνεται για την επομένη από τον Βενιζέλο και τους Ξηρά, Πλουμιδάκη, Παπαγιαννάκη μεγάλη συγκέντρωση στα Χανιά, κατά την οποία εγκρίνεται ψήφισμα για την κατάργηση της Αρμοστείας και την ένωση με την Ελλάδα. Η ελληνική κυβέρνηση, αν και δεν αναγνωρίζει επίσημα την ένωση, υποδεικνύει στον Αλ. Ζαΐμη να μην επιστρέψει στην Κρήτη, όπου σχηματίζεται προσωρινή διακομματική κυβέρνηση, από τον Οκτώβριο του 1908. Από την άλλη μεριά, οι Μεγάλες Δυνάμεις τήρησαν στάση αναμονής, ώσπου υψώθηκε η ελληνική σημαία στο Φρούριο Φιρκά Χανίων. Τότε ζήτησαν επιτακτικά την υποστολή της. Και καθώς κανένας Κρητικός δεν βρέθηκε για να την κατεβάσει, ένα άγημα των Δυνάμεων μετέβη στο φρούριο και έκοψε τον ιστό.

Ετσι, η ένωση θα έπρεπε ακόμη να περιμένει. Τον Αύγουστο του 1909 εκδηλώνεται το Κίνημα στου Γουδή και ο Βενιζέλος καλείται από τον Στρατιωτικό Σύνδεσμο στην Αθήνα. Ως πρωθυπουργός, πλέον, της Ελλάδας, ο Βενιζέλος αρνείται να δεχτεί τους Κρήτες βουλευτές στο ελληνικό Κοινοβούλιο δύο φορές, τον Νοέμβριο του 1911 και τον Απρίλιο του 1912. Δεν συμβαίνει όμως το ίδιο λίγο αργότερα. Την 1η Οκτωβρίου του 1912 οι Κρήτες βουλευτές εισέρχονται πανηγυρικά στη Βουλή. Βρισκόμαστε, πλέον, στις παραμονές του Α΄ Βαλκανικού Πολέμου, οπότε ο Βενιζέλος δεν ενδιαφέρεται για το εάν η υποδοχή αυτή πρόκειται να προκαλέσει την Τουρκία ή τις Μεγάλες Δυνάμεις. Πράγματι, η επιτυχής έκβαση των Βαλκανικών Πολέμων φέρνει την πολυπόθητη ένωση.

Η κατάληψη

Το καλοκαίρι του 1645, μια μεγάλη οθωμανική στρατιά, αποτελούμενη από 50.000 άνδρες, αποβιβάστηκε στην ενετοκρατούμενη Κρήτη. Μετά την κατάληψη των Χανίων και του Ρεθύμνου και την εξάπλωσή τους στην υπόλοιπη Κρήτη, οι Οθωμανοί ξεκίνησαν την πολιορκία του -απομονωμένου πλέον- τελευταίου ισχυρού ενετικού οχυρού στο νησί, του Χάνδακα, τον Μάιο του 1648. Τελικά ο Μεγάλος Κουλές, ένα από τα ισχυρότερα φρούρια της Ανατολής στην εποχή του, κατελήφθη στις 4 Οκτωβρίου 1669, έπειτα από εικοσαετή πολιορκία και παρά την ηρωική αντίσταση των υπερασπιστών του.

Η κατάληψη του Ηρακλείου εγκαινίασε την τουρκική κατοχή στο νησί. Ομως, παρά την ιδιαίτερη σκληρότητά της, υπό τον φόβο των Οθωμανών μπροστά στις ενετικές προσπάθειες για ανακατάληψη του νησιού, οι Κρήτες κατάφεραν να διατηρήσουν το ελεύθερο φρόνημά τους. Ετσι, η έναρξη του Αγώνα των Ελλήνων το 1821 βρήκε έτοιμους τους Κρήτες να πάρουν τα όπλα για την απελευθέρωση του τόπου τους και την ένωσή τους με την Ελλάδα. Δέκα χρόνια μετά, στις 3 Φεβρουαρίου 1830, και προς απογοήτευση των επαναστατημένων Κρητικών, το Πρωτόκολλο του Λονδίνου άφηνε την Κρήτη εκτός του νεοσύστατου ελληνικού κράτους. Από τότε, στα χρόνια που ακολούθησαν, η Κρήτη δεν ησύχασε, ώσπου να επιτευχθεί η πολυπόθητη ένωση: Το επαναστατικό σύνθημα του αγώνα του 1821 «Ελευθερία ή Θάνατος» αντικαταστάθηκε από το σύνθημα «Ενωσις ή Θάνατος», γεγονός, που συμπυκνώνει την αγωνιστική στάση των κατοίκων του νησιού.

Γιάννης Μαθιουδάκηςδρ Φιλοσοφίας Πανεπιστημίου Αθηνών